ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΥΚΟΛΟ ΧΩΡΙΣ ΠΥΞΙΔΑ…

Τελευταία, όταν κυκλοφορώ στην Αθήνα η απώλεια μνήμης μου μοιάζει όλο και πιο απειλητική. Δεν φταίει η ηλικία μου. Ούτε τα χαμένα μου εγκεφαλικά κύτταρα. Η ροή του χρόνου και της ζωής έχει αλλάξει στην πόλη που μεγάλωσα. Η μεταβλητότητα του χώρου συναγωνίζεται τη ρευστότητα των εικόνων και της πληροφορίας στο διαδίκτυο. Βρίσκω τον εαυτό μου εγκλωβισμένο ανάμεσα σε ξενοδοχεία, πολυτελείς μπουτίκ και μαγαζιά πανομοιότυπης αισθητικής που αντικαθιστούν μικρές επιχειρήσεις. Δεν ξέρω προς τα που να κατευθυνθώ. Όλα μου φαίνονται αλλιώτικα και παραδόξως τόσο ομογενοποιημένα. Οι κατασκευές και τα εργοτάξια, μαζί με τα τραπεζοκαθίσματα στο διάβα μου, με περικυκλώνουν και με εκτοπίζουν διαρκώς. Αποπροσανατολίζομαι όσο οι συνδέσεις και οι σχέσεις εμπιστοσύνης που είχα με την Αθήνα, τους ανθρώπους και τις γειτονιές της ξεθωριάζουν. Τη βλέπω να ξεχειλίζει από επιτήδευση, «ποτάρες» και «φαγητάρες», αλλά να ξεμένει από οικεία σημεία αναφοράς, από ανθρώπινο υλικό και κοινωνικό κεφάλαιο.

Η εμπορευματοποίηση και ο εξευγενισμός [1] κάθε σπιθαμής της πόλης «κατεδαφίζει» τα στοιχεία του παρελθόντος, τις χαρές του, τις νίκες του, και σβήνει τον μικτό και λαϊκό χαρακτήρα που γνώριζα. H ορμητική νεοφιλελεύθερη μετάβασή[2] της από το παλιό στο νέο, αγνοεί τις ζωτικές ανάγκες των κατοίκων της και μετατρέπει την αναζήτηση του ανήκειν σε εξαιρετικά ασαφή και αγχωτική διαδικασία. Σε μία πόλη που οι πρωτοβουλίες γειτονιών για τη διασφάλιση της αξιοπρεπούς διαβίωσης αυξάνονται καθημερινά, οι συμμετοχικές/κοινωνικά εμπλεκόμενες καλλιτεχνικές πρακτικές αναδεικνύονται σε δραστηριότητα απόκλισης, που μπορεί να συμβάλλει στην υπεράσπιση του δικαιώματός μας να βιώνουμε τον δημόσιο χώρο ως ελεύθερη περιοχή. Πώς μπορούμε να εκφράσουμε τις απόψεις μας για το είδος της πόλης όπου θέλουμε να κατοικούμε και να συμβιώνουμε μέσω της τέχνης; Με ποιόν τρόπο οι δημόσιες καλλιτεχνικές εκφράσεις αποκαλύπτουν, οριοθετούν ή αμφισβητούν τη νεοφιλελεύθερη αστικοποίηση; Από τη δεκαετία του 1980, η σχέση των καλλιτεχνών με τον αστικό εξευγενισμό θεωρείται αμφιλεγόμενη καθώς έχουν υπάρξει περιπτώσεις που, άθελα τους ή και ηθελημένα, έχουν συνεισφέρει στην ανάπτυξη του. Δεν λείπουν παρ’ όλα αυτά και παραδείγματα που έχουν συντελέσει στο αντίθετο.

Ως τέτοια περίπτωση θα μπορούσε να θεωρηθεί η δραστηριότητα της Collectif MASI[3]. Πρόκειται για μια ομάδα που ιδρύθηκε στο Παρίσι το 2018 από τη Μαντλέν Ανηψητάκη και τον Simon Riedler. Πολλαπλοί ορισμοί και χαρακτηρισμοί θα μπορούσαν να αποδώσουν τον πυρήνα της δουλειάς τους, με σταθερό παρονομαστή ωστόσο τον συνδυασμό των γνώσεων και των εμπειριών τους επάνω στην κοινωνιολογία και την αρχιτεκτονική. Πριν μετακομίσουν στην Ελλάδα, είχαν αφήσει το στίγμα τους στο Παρίσι, την πόλη της Γουατεμάλας, το Σαν Χοσέ, τη Λίμα, το Βαλπαραΐσο, το Σάο Πάολο, το Ρίο ντε Τζανέιρο, την Περέιρα, τη Μπογκοτά και την πόλη του Μεξικού με ποικίλα μέσα. Μέχρι στιγμής έχουν δημιουργήσει εφήμερες εγκαταστάσεις στο δημόσιο χώρο, assemblage, τοποειδής (site-specific) παρεμβάσεις, in situ περιβάλλοντα, γλυπτικές κατασκευές, σκηνογραφίες κοινωνικής αλληλεπίδρασης, επιτελεστικά και συμμετοχικά δρώμενα, βίντεο έργα και άλλα. Ανάλογα με τον τόπο στον οποίο βρίσκονται, η εικαστική τους γλώσσα αναδιαμορφώνεται και προσαρμόζεται στον κοινωνικό ιστό, αντικατοπτρίζοντας τις τοπικές συνθήκες. Συχνά μάλιστα αξιοποιούν και δίνουν δεύτερη ζωή σε ευτελή αντικείμενα που βρίσκουν παρατημένα (objet trouvé) προσθέτοντας σε αυτά επιπλέον υλικά καθώς και έντονα χρώματα. Κάθε αντικείμενο που επιλέγουν είναι φορέας προηγούμενων ανθρώπινων εμπειριών, ερμηνειών και χρήσεων. Η επανάχρηση και  η ευφάνταστη αναγέννησή του γίνεται με γνώμονα τις νέες παραδοχές που προέρχονται από τα βιώματα της ομάδας στο χώρο. Η σχέση που αποκτά η Collectif MASI με τα στοιχεία, τα αντικείμενα, και με τις κοινότητες που προσδιορίζουν τον εκάστοτε χώρο, καθορίζει εκ νέου την στρατηγική δημιουργικής σύνθεσης που θα επιλέξει.

Οι ετερογενείς μεθοδολογίες και προσεγγίσεις της, έχουν σχεδιαστεί με τέτοιο τρόπο ούτως ώστε να προσφέρουν εναλλακτικές και λιγότερο ιεραρχικές μορφές συνύπαρξης, ικανές να επεκτείνουν την κατανόησή μας για την οικοδόμηση των πόλεων και των κοινοτήτων της, όπως επίσης για τη διαφορετικότητα, την πολυπολιτισμικότητα, τη συλλογική ταυτότητα, τη διαπολιτισμική ανταλλαγή και την αναγνώριση των αναγκών εκτοπισμένων και ευπαθών κοινωνικών ομάδων. Στο έργο Πλατεία με θέα. Ανανεώνοντας το αυτοείδωλο μιας πλατείας (2021), που παράχθηκε για το πρόγραμμα φιλοξενίας καλλιτεχνών του Victoria Square Project, Station One AIR 2021, με θέμα Η Ιπποδάμεια εντός Πλαισίου, η ομάδα ενεργοποίησε μια σειρά αλληλεπιδράσεων στην πλατεία Βικτώριας, ένα σημείο της πόλης τραυματισμένο από κοινωνικές και ταξικές αποστάσεις, δίνοντας χώρο για αυτοσχεδιασμό και αυθορμητισμό. Έχοντας ως αφετηρία το νεοκλασικό άγαλμα του Johannes Pfuhl που κοσμεί την πλατεία και αναφέρεται στην Ιπποδάμεια, αρχικά επινόησαν μια παραλλαγή του μύθου της ηρωίδας προκειμένου να της προσδώσουν ένα ενδυναμωτικό τέλος. Σε αντίθεση με τα γεγονότα της πρωτότυπης εκδοχής, στην παραλλαγή της Collectif MASI η Ιπποδάμεια καταφέρνει και σώζει τον εαυτό της. Για την επίτευξη της διάδοσης αυτής της αφήγησης στη γειτονιά, η ομάδα δούλεψε συνεργατικά με κατοίκους της περιοχής. Οι κάτοικοι προσέφεραν φιλοξενία σε οκτώ σεντόνια/πίνακες με διαφορετικές εικόνες που οπτικοποιούν την εναλλακτική ιστορία της Ιπποδάμειας, τοποθετώντας τα στα μπαλκόνια τους. Εκτός από τα σεντόνια/πίνακες, η ομάδα μαζί με παιδιά πρόσφυγες που συχνάζουν στην πλατεία, δημιούργησαν από κοινού τέσσερα κινητά γλυπτά από επαναχρησιμοποιημένα υλικά, όπου Ιπποδάμεια απέκτησε τη μορφή πουλιού. Τα γλυπτά σύντομα μετατράπηκαν σε όχημα/παιχνίδι των παιδιών λειτουργώντας ως αντιπροτάσεις στην στατικότητα και την αποστασιοποίηση που εκπέμπει το υπάρχον δημόσιο μνημείο. Μέσα από αυτήν τη δράση προέκυψαν συμπληρωματικές χειρονομίες δημόσιας σύνδεσης και συμπερίληψης στον χώρο της πλατείας, όπως για παράδειγμα «χαιρετισμοί» ανάμεσα σε άτομα που βρίσκονταν στην πλατεία και σε αυτά που εξέθεταν τα σεντόνια/πίνακες στα μπαλκόνια, προδίδοντας έτσι την κοινή ανάγκη για επικοινωνία, έκφραση και αφύπνιση.

Δύο χρόνια αργότερα, στο πλαίσιο του Προγράμματος 2023 ΕΛΕVΣΙΣ Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης στην Ελευσίνα, η Collectif MASI ήταν υπεύθυνη για τη συμμετοχική δράση με τίτλο Περσεφόνη, το κόκκινο χαλί (2023), εμπνευσμένη από τον ομώνυμο μύθο. Για 30 συνεχόμενες μέρες ξεδίπλωνε ένα κόκκινο χαλί μήκους 40 μέτρων και πλάτους 1,5 μέτρου, σύμβολο του θανάτου και της γονιμότητας της ελευσινιακής γης. Πριν την έναρξη της επαναλαμβανόμενης δράσης, η ομάδα είχε έρθει σε επαφή με διάφορες γειτονιές, καθώς και με κοινότητες Ρομά, ώστε να εγκλιματιστεί με την κοινωνική παραγωγή των βιωμένων χώρων της Ελευσίνας και τα υποκείμενα που τους κατοικούν, και να προσκαλέσει τα τελευταία στο δρώμενο. Το χαλί δε βρέθηκε μόνο στο έδαφος, όπως είθισται σε επίσημες περιστάσεις. Μετατράπηκε σε ένα «γλυπτικό» αντικείμενο του οποίου οι όγκοι και η πλαστικότητα καθορίζονταν από την κινησιολογία, τη διάθεση, τη συνεργασία και την πορεία των συμμετεχόντων, που αποτελούνταν από ντόπιους και επισκέπτες. Περιφέρθηκε και απλώθηκε σε διαφορετικά σημεία της Ελευσίνας, μέσα από μία πομπή που έμοιαζε με κατάληψη, αποσυνδεδεμένη από χωρικούς και άλλου είδους διαχωρισμούς. Η πομπή πραγματοποιήθηκε με συνοδεία μουσικής από την τρομπέτα του Ανδρέα Πολυζωγόπουλου, καθώς και χορών και τραγουδιών από τοπικούς συλλόγους (Σύλλογος Μικρασιατών Ελευσίνας – Μουσείο Ιστορίας και Λαογραφίας, Σύλλογος Πελοποννησίων Ελευσίνας, Σύλλογος Ηπειρωτών Θριάσιου Πεδίου, Χιακή Ένωση Ελευσίνος, Συμφωνική Ορχήστρα της Δρέσδης). Ως αποτέλεσμα, μετατράπηκε σε μία θεραπευτική τελετουργία, με ενωτικές και συμφιλιωτικές ιδιότητες, που αντιμετώπισε τον συγκεκριμένο τόπο ως ζωντανό οργανισμό, αναγνωρίζοντας τη σημασία της διάδρασης και της συνυπευθυνότητας για τη διατήρηση της ζωτικότητάς του. Το δρώμενο έχει καταγραφεί και θα παρουσιαστεί στην ομώνυμη ταινία που έχει γυριστεί από τον Joshua Olsthoorn και την Collectif MASI.

Την ίδια χρονιά η ομάδα εργάστηκε επίσης στην υποβαθμισμένη και παραμελημένη περιοχή του Ελαιώνα, και συγκεκριμένα στη γειτονιά Μαρκόνι, για την έκθεση Ελαιώνας ‘23 – Χθόνιο και Ανθρωπόκαινος. Έχοντας περάσει αρκετό χρόνο στη γειτονιά, η Collectif MASI συνέθεσε μαζί με τους κατοίκους την επιτελεστική δράση Έφυγε η Ακρόπολη από το πιάτο μας (2023), που με παιγνιώδη διάθεση ήρθε να δώσει φως στις ανάγκες και τα κρίσιμα ζητήματα που επηρέαζαν την καθημερινότητα τους. Πρόκειται για μία συνάθροιση κατά τη διάρκεια της οποίας κάτοικοι είχαν στήσει ένα τραπέζι έξω από την πόρτα του σπιτιού τους. Σε κάθε τραπέζι είχαν τοποθετήσει ένα πιάτο με ασφαλτικά υλικά και πίσσα που προέρχονταν από τα βουνά μπάζων τα οποία συνθέτουν την τωρινή τους θέα (αντί για την Ακρόπολη που είχαν στο πιάτο πριν), ως προσφορά στους περαστικούς. Μεγάλος αριθμός επισκεπτών πέρασε από κάθε τραπέζι και άνοιξε συζητήσεις με τους κατοίκους, οι οποίοι με τη σειρά τους μοιράστηκαν τις ιστορίες τους αλλά και τα αιτήματα τους για ουσιαστική κρατική μέριμνα. Στη συνέχεια, όλα τα τραπέζια ενώθηκαν σε ένα κοινό. Εκεί συγκεντρώθηκαν οι κάτοικοι για να σπάσουν τα μπάζα με σφυριά ως ένδειξη διαμαρτυρίας αλλά και πράξη συναισθηματικής αποφόρτισης. Ακολούθησε ανοιχτό προς όλους δείπνο, μαγειρεμένο από τους ίδιους, όπου οι συζητήσεις έλαβαν συνέχεια. Η ουσία του έργου εντοπίζεται αφενός στη διαμόρφωση των απαραίτητων συνθηκών οικειότητας και ασφάλειας ώστε να προκύψει αβίαστα ο διάλογος και αφετέρου στην απόδοση του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί, ανεπίσημα, μια δημοκρατική διαβούλευση όπου διαφορετικές φωνές εκπροσωπούνται φέρνοντας «στο τραπέζι» ένα πολιτικό ζήτημα. Το να επιτευχθεί η συμμετοχή, τόσο δημιουργικά όσο και κοινωνικά είναι ομολογουμένως μεγάλη πρόκληση. Αξίζει να σημειωθεί πως μετά από δύο βδομάδες ξεκίνησε η διαδικασία απόσυρσης.

Μπορεί τα χρόνια δραστηριότητας της Collectif MASI στην Ελλάδα ως καλλιτεχνική ομάδα να μην είναι πολλά, το κοινωνικό και καλλιτεχνικό της αντίκρισμα στον τόπο όμως δεν είναι καθόλου αμελητέο. Όπως γίνεται φανερό από τα έργα στα οποία αναφερθήκαμε, η δυναμική της πρακτικής τους έγκειται στην αξιοποίηση διαφορετικών τόπων και τρόπων κοινωνικότητας με διακριτικότητα και σεβασμό, και στην ευρηματική ενεργοποίηση όλων εκείνων των δομικών στοιχείων που μπορούν να οικοδομήσουν μια πραγματικά ανοιχτή, ευημερούσα και ενοποιημένη κοινωνία. Είναι γεγονός πως σε εποχές όπως η σημερινή, τέτοιου είδους πρακτικές δεν μπορούν να αντικαταστήσουν την πολιτική δράση, τη διεκδίκηση και την κριτική στους υφιστάμενους κρατικούς θεσμούς. Δεν μπορούν από μόνες τους να σώσουν την πόλη και να κάνουν τους κατοίκους της να ευδοκιμήσουν. Δεν θα επιφέρουν αυτόματα δικαιοσύνη και συστημική αλλαγή. Ωστόσο μπορούν να μας οχυρώσουν από τον κυνισμό, να μας αφυπνίσουν από την απάθεια και να μας κινητοποιήσουν. Μπορούν να γίνουν πολιτικό βίωμα και να μεταλλάξουν την αδράνεια σε αναστοχασμό. Μπορούν να μας βοηθήσουν να αποκτήσουμε (εν)συναίσθηση, να ανακτήσουμε την τρυφερότητά μας και να συντηρήσουμε την απαραίτητη μνήμη προκειμένου να τα επικαλούμαστε πιο τακτικά. Μπορούν ακόμη και να μας υπενθυμίσουν πού πηγαίνουμε και γιατί, σαν μία πυξίδα.

Η Collectif MASI (2018) ιδρύθηκε από την Μαντλέν Ανηψητάκη, αρχιτέκτονα και τον Simon Riedler κοινωνιολόγο. Επικεντρώνεται σε έργα πολεοδομικής σκηνογραφίας και κοινωνικής τέχνης. Έχει πραγματοποιήσει το Δίκτυο σχοινιών στον πολεοδομικό ιστό (Κεντρική και Νότια Αμερική, 2018-2019). H Μαντλέν Ανηψητάκη έχει κερδίσει το βραβείο ARTWORKS και είναι Fellow του Προγράμματος Υποστήριξης Καλλιτεχνών ΙΣΝ (2020). Έχει εκθέσει υλικό αρχείου στο Espace Voltaire, τη Cité internationale des arts (Παρίσι, 2020), το Steinzeit Gallery (Βερολίνο, 2022) και το Evia Film Project (2022). Πειραματίστηκε στη σύνδεση ιδιωτικού και δημόσιου χώρου στο Residency Ateliers Médicis (Pouillenay, 2020) και στο έργο “Crossing Walls” (Nuit Blanche, Παρίσι, 2021). Η συλλογική της περφόρμανς “1 km as the crow flies” (Ecole d’Architecture Paris-Malaquais, 2021) αναγνωρίστηκε ως «εξαιρετική δράση αντίστασης στην πανδημία» από τον Francis Alÿs. Έχει συνεργαστεί με το Victoria Square Project για τα έργα Πλατεία με θέα (2021) και Trikiklo (2022), με την Greenpeace για το έργο Κλεψυδρόγειος (ΚΠΙΣΝ, 2022), με το ΕΛΕΥΣΙΣ 2023 για το έργο Περσεφόνη, το κόκκινο χαλί. Αυτό το φθινόπωρο, η MASI επιλέχθηκε στο Salon de Montrouge (Γαλλία), στο Ελαιώνας 2023 – Χθόνιο και Ανθρωπόκαινος, στο Στημόνι (Misc.Athens) και στο Platforms Project (Αθήνα).

H Μάρη Σπανουδάκη είναι ερευνήτρια, πολιτιστική διαχειρίστρια και επιμελήτρια. Καταπιάνεται με θέματα τα οποία συνδέονται με κοινωνικά κινήματα, πολιτικές ταυτότητας, λαϊκό πολιτισμό και pop κουλτούρα, θεσμική κριτική, μορφές κοινότητας και εγγύτητας, διαχείριση αρχείων και μελέτη εκθέσεων τέχνης. Η εκπαίδευσή της περιλαμβάνει πτυχίο Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού από το Πάντειο Πανεπιστήμιο, μεταπτυχιακό τίτλο Πολιτιστικής Πολιτικής & Διαχείρισης από το City (Πανεπιστήμιο του Λονδίνου) καθώς και μεταπτυχιακό τίτλο στην Ιστορία των Εκθέσεων Σύγχρονης Τέχνης με εξειδίκευση στην έρευνα από το Central Saint Martins (Πανεπιστήμιο των Τεχνών του Λονδίνου). Ασχολείται ενεργά με την παραγωγή, την επικοινωνία και τη διοργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων, ενώ έχει επιμεληθεί εκδόσεις, κοινοτικά έργα και εκθέσεις σύγχρονης τέχνης στην Ελλάδα, το Ηνωμένο Βασίλειο και τη Γερμανία, τόσο εντός όσο και εκτός διαδικτύου. Υπήρξε υπότροφος του προγράμματος Start – Create Cultural Change (2017-2018), και το 2019 βραβεύτηκε από την ARTWORKS για την επιμελητική της πρακτική, στα πλαίσια του Προγράμματος Υποστήριξης Καλλιτεχνών Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ). Το 2023 επιλέχθηκε να συμμετάσχει στο πρόγραμμα φιλοξενίας UNIDEE «Ούτε στη Στεριά ούτε στη Θάλασσα» (Ενότητα IV) στην Ιταλία. Έχει γράψει κείμενα και άρθρα για καταλόγους εκθέσεων, βιβλία καλλιτεχνών και περιοδικά σύγχρονης τέχνης. Από το 2017, είναι το έτερον ήμισυ της γυναικείας καλλιτεχνικής/επιμελητικής συνέργειας This is not a feminist project, της οποία η δουλειά έχει παρουσιαστεί στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης, στο Eleusis European Capital of Culture (Ελευσίνα), στο A-DASH και στο Εθνικό Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) στην Αθήνα. Είναι επίσης ιδρυτικό μέλος του Σωματείου Εργαζομένων στη Σύγχρονη Τέχνη στην Ελλάδα, ερασιτέχνις φωτογράφος και dj, και συλλέκτρια αρχειακού υλικού και βινυλίων.

[1] Χαρακτηριστικά παραδείγματα ο Μεγάλος Περίπατος, η Ομόνοια, το Πεδίον του Άρεως, η Ακαδημία Πλάτωνος, η μεταφορά των Υπουργείων από το κέντρο σε «κυβερνητικό πάρκο» στην ΠΥΡΚΑΛ, ο λόφος του Στρέφη (που φαίνεται τελικά ότι σωθεί χάρη στις παρεμβάσεις των κατοίκων), η πλατεία Εξαρχείων, το Μεταξουργείο, το κλείσιμο του κινηματογράφου Ιντεάλ κ.α.

[2] Η ιδιωτικοποίηση και η ανάπλαση περιοχών, η στεγαστική επισφάλεια, η επέλαση των διαμερισμάτων βραχυχρόνιας διαμονής, η έκρηξη των ενοικίων, η μείωση περιοχών πρασίνου σε πάρκα και πλατείες, και η καταστρατήγηση τυπικών προβλέψεων της νομοθεσίας προς όφελος της τουριστικής ανάπτυξης. Δημόσιες διαβουλεύσεις παρακάμπτονται και αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί περιορίζονται ή/και δεν εφαρμόζονται. Όταν ο αστικός σχεδιασμός γίνεται αντικείμενο ιδιωτικής δωρεάς τότε αυτόματα το δικαίωμα στη διαμόρφωση της πόλης παραχωρείται στη διακριτική ευχέρεια ευεργετών που δεν είναι κάτοικοι της εκάστοτε περιοχής, αρχιτέκτονες, ούτε καν ειδικοί επί του θέματος.

[3] Το όνομα Masi προφέρεται όπως η ελληνική λέξη μαζί στα γαλλικά.