Η πανδημια και η λυση του ψηφιακου μέσου: προοπτικες και ερωτηματα σε σχεση με τη χορευτικη τεχνη

Η σύνδεση του χορού με την κινούμενη εικόνα είναι από τις απαρχές της εμφάνισης του καλλιτεχνικού μοντερνισμού τεκμηριωμένη αισθητικά και ιστορικά. Από τις φωτογραφικές σπουδές του Eadweard J. Muybridge, μέχρι τους πρωτοποριακούς πειραματισμούς του χορογράφου Merce Cunningham μεσολαβεί περίπου ένας αιώνας τεχνολογικών καινοτομιών, διάστημα στο οποίο η χρήση της τεχνολογίας στο πεδίο της χορευτικής τέχνης αντιμετωπίζεται οπωσδήποτε αμφίθυμα. Κάποιες φορές, προσλαμβάνεται αντιδιαμετρικά με τη φυσική παρουσία των χορευτών, λες και ο χορός δεν είναι ήδη μια τεχνολογία διαχείρισης των φυσικών δυνάμεων και ικανοτήτων του σώματος. Άλλοτε πάλι, γίνεται αντιληπτή χειραφετητικά εμπλουτίζοντας τις αφηγήσεις για το χορευτικό σώμα κυρίως σε σχέση με εκείνη την κυρίαρχη αντίληψη που συνέδεε τον χορό με το “εδώ και τώρα” της χορευτικής δράσης εδραιώνοντας το μύθο για το “εφήμερο” της ύπαρξής του. Πλέον, δεν αναρωτιόμαστε αν ο χορός συμβαίνει ή όχι σε ψηφιακά περιβάλλοντα, αλλά το πώς η τεχνολογία ενσωματώνεται στο χορό (και τη χορογραφία) προτείνοντας νέους τρόπους διαχείρισης της υλικότητας των σωμάτων, καθώς και της ανθρωπινότητας, με την προϋπόθεση ότι ο χορός ως σωματική έκφραση και η επιθυμία της επικοινωνίας των ιδεών είναι στοιχεία που διατρέχουν τον προβληματισμό γύρω από τη διερώτηση: “τι μπορεί ένα σώμα;”.

Η επικράτηση του ψηφιακού δεν επαληθεύει μονάχα την παντοκρατορία της εικόνας στο σύγχρονο πολιτισμό, αλλά και το πώς ο ψηφιακός-ψηφιοποιημένος πολιτισμός προσανατολίστηκε πέρα από την προσομοίωση της “πραγματικότητας” στις οθόνες σε μια βιοπολιτική στρατηγική ενσωμάτωσης της τεχνολογίας σε κάθε πτυχή της ζωής. Δεν είναι τυχαίο ότι ο τεχνολογικός εποικισμός της δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας ολοκληρώθηκε σε μια περίοδο κατά την οποία η ανθρώπινη επαφή θεωρείται επισφαλής, πιθανός τρόπος μετάδοσης του κορωνοϊού και μέσο εξάπλωσης της πανδημίας. Παραδόξως, ο ψηφιακός κόσμος έγινε ο κατεξοχήν τόπος από τον οποίο ατενίζουμε το “έξω”: τη δουλειά, τις σχέσεις, τη διαχείριση του ελεύθερου χρόνου, τη δημιουργικότητα. Ωστόσο, πέρα από κάθε δυσοίωνο σενάριο για τον τρόπο κεφαλαιοποίησης του ανθρώπινου πλούτου μέσω της τεχνολογικής διάχυσης ή μεσολάβησης, το ζητούμενο δεν είναι να επαναφέρουμε το δίπολο εικονικό-πραγματικό σα να υπονοούσαμε την προαιώνια πάλη μεταξύ ψευδαίσθησης και αλήθειας, ούτε πιθανά να επικαλεστούμε ένα ουσιοκρατικό τρόπο σύλληψης της ανθρώπινης έκφρασης και επικοινωνίας που θα απέδιδε συγκεκριμένα, πάγια και καθολικά γνωρίσματα στη χορευτική τέχνη και στο ψηφιακό αποτύπωμά της. Ο χορός διαχειρίζεται συλλογικές αναπαραστάσεις, πολιτισμικές αξίες που εγγράφονται στο σώμα -και εν μέρει το κατασκευάζουν-, τον εργασιακό μόχθο των χορευτών που διαθλάται μέσα από τα καλλιτεχνικά στερεότυπα της δεξιοτεχνίας και της (αυτό-)έκφρασης. Κυρίως όμως, ο χορός είναι ένα μέσο που μπορεί να μας διαφωτίσει για τον τρόπο με τον οποίο βιώνουμε το σώμα μας αναγνωρίζοντας το ως τόπο προσωπικών, συλλογικών, φαντασιακών, πραγματικών βιωμάτων.

Έτσι, το πρόβλημα της επικράτησης της ψηφιοποίησης αναδιατυπώνεται όχι τόσο σε σχέση με τις αισθητικές προσλαμβάνουσες του ψηφιακού, στο πώς δηλαδή αξιολογούμε με αισθητικά κριτήρια ένα έργο που δημιουργείται στην ψηφιακή σφαίρα, αλλά στο πώς το σώμα γίνεται αντιληπτό ως ικανή και αναγκαία συνθήκη για το χορευτικό συμβάν, στον τρόπο με τον οποίο οριοθετείται η ελευθερία στο χορό ως η δύναμη του να μη χορέψουμε, και συνεπώς ως επιλογή του πώς ή πότε θα κινηθούμε.

Η επιλογή του ψηφιακού μέσου στην παρούσα συγκυρία συνιστά και πολιτική επιλογή, αφού παρουσιάζεται αποκλειστικά ως μια αισθητικά λειτουργική απόφαση, ως μια λύση συναρμοσμένη με τις συνθήκες που την έχουν καταστήσει αναγκαία. Τίθεται όμως και μια οντολογική διάσταση, αυτή της πολιτικής του σώματος, αλλά και του σώματος ως φορέα του πολιτικού, η οποία προβληματοποιείται περαιτέρω, αν δεν εξετάσουμε τη συγκυριακή σύγκλιση του ψηφιακού πεδίου με το πεδίο του χορού. Τι μπορούν τελικά τα σώματα στο ψηφιακό; Γίνεται να εννοήσουμε το ψηφιακό, όχι σαν επιστράτευση του δυνατού (possible), σαν υποκατάστατο λύσης στην υφιστάμενη συνθήκη επισφάλειας, αλλά ως δυνητική (virtual) έκφραση μιας δημιουργικότητας που αψηφά το σύνδρομο της παραγωγικότητας;

Με την επίγνωση, επομένως, ότι η τεχνολογία δεν είναι ουδέτερη καθώς φέρει ήδη εντός της πολιτικές επιλογές και στοχεύσεις, πώς μπορούμε να επινοήσουμε έναν τρόπο συν-ύπαρξης πέρα και μέσω της αδυνατότητας επαφής στην πανδημία; Δεν εννοώ έναν τρόπο που να υπαγορεύει μορφές αντίστασης ή να επικαλείται την υπερβατικότητα, ώστε να στοχαστούμε λύσεις απαλλαγμένες από αντιφάσεις. Παρ’ όλα αυτά, εάν το δυνητικό (virtual) περιορίστηκε στο πεδίο του ορατού (visible) και στα ψηφιακά παράγωγά του (digital), τότε μήπως βρισκόμαστε εγκλωβισμένοι σε μια δυστοπία του εικονικού (visual); Μήπως τα ψηφιακά μέσα δεν είναι τα σύγχρονα μέσα καλλιτεχνικής παραγωγής, όπως τα οραματιζόμασταν πριν από μία τριακονταετία, αλλά ακόμη ένα εργαλείο της επιχειρηματικότητας του καλλιτέχνη που του υπαγορεύει το πεδίο δράσης του; Αφήνω το ερώτημα να αιωρείται, καθώς οι συνολικές επιπτώσεις των υγειονομικών μέτρων στον καλλιτεχνικό χώρο με αφορμή την προστασία από την εξάπλωση του κορωνοϊού, είναι πρόωρο να προβλεφθούν.

Το πολιτικό στην παρούσα συγκυρία δεν εμφανίζεται ως μήνυμα ή ως κριτική σε όσα βιώνουμε την περίοδο της πανδημίας. Το πολιτικό εντός του αισθητικού προκύπτει από τον τρόπο με τον οποίο δημιουργούμε ένα ιδιαίτερο βίωμα του χώρου και του χρόνου, ένα αισθητήριο το οποίο καθορίζει τρόπους να είμαστε μαζί ή χωριστά εντός και εκτός του ψηφιακού κόσμου. Υπενθυμίζει, επίσης, ότι οι καλλιτεχνικές μας πρακτικές, ειδικότερα στο πεδίο του χορού, πλάθουν μορφές ορατότητας που ανα-διαμορφώνουν τους όρους συνύπαρξης και συναίσθησης, εμπλέκονται με αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε “κοινή αίσθηση” του κόσμου -όμως όχι αναγκαστικά ενιαία-, προωθούν τρόπους να παραμένουμε ενεργοί και δημιουργικοί χωρίς τον καταναγκασμό της δουλειάς, τη μονομερή υπεράσπιση της αξίας της δημιουργικότητας μέσα από την παραγωγή έργου. Με άλλα λόγια, οφείλουμε να ζυγίσουμε το προτέρημα της λειτουργικής διάστασης των ψηφιακών μέσων, τι μπορούμε να κάνουμε με αυτά εν καιρώ πανδημίας και την επίδρασή τους στην καθημερινή μας ενσώματη εμπειρία, μια εμπειρία που προσλαμβάνεται με εντελώς διαφορετικό τρόπο στο τεχνογενές περιβάλλον. Αν ο χορός παραμένει μια σχεσιακή πρακτική, ας αναρωτηθούμε τι διασώζεται ή τι διακυβεύεται στην αποτύπωση του στο ψηφιακό περιβάλλον, πριν υπογράψουμε τον πανηγυρικό της καθολικής επικράτησης των ψηφιακών τεχνολογιών.

* Ο Αναστάσιος Κουκουτάς είναι θεωρητικός του χορού, δραματουργός και αρθρογράφος. To 2019 ήταν μέλος της Επιτροπής Αξιολόγησης της ARTWORKS για το πεδίο του Χορού μαζί με την Ερμίρα Γκόρο και τον Χρήστο Παπαδόπουλο.

**To κείμενο δημοσιεύτηκε στη 2η έκδοση της ARTWORKS που αποτυπώνει το Πρόγραμμα Υποστήριξης Καλλιτεχνών ΙΣΝ 2019-2020.